تأثير قصه در خلاقيت و رشد ذهني ، عاطفي و اجتماعي كودكان
دراهميت قصه گويي و خواندن با كودكان مي توان با نقل قولي از افلاطون صحبت را شروع كرد . افلاطون مي گويد:
« بايد پرستاران و مادران را وادار كنيم فقط حكاياتي را كه پذيرفته ايم براي كودكان نقل كنند و متوجه باشند پرورشي كه روح اطفال از راه گفتن حكايات به دست مي آورد ، به مراتب بيش تر از تربيتي است كه جسم آن ها با ورزش پيدا مي كند.»
قصه ها و افسانه ها همواره در رشد و كمال ذهني و فرهنگي انسان ها مؤثر بوده اند و به نوعي زندگي اجتماعي و فرهنگي مردم ، شيوۀ كار و توليد آن ها و رفتار ، تفكر ، احساس ، مذهب ، اخلاق و اعتقادات هر جامعه را نشان داده اند.
انسان ها براي فرار از ناكامي ها و نابرابري ها ي اجتماعي و اقتصادي و محروميت هاي گوناگون،آرزوها ي شان را با آرامش خيال در قالب افسانه ها، قصه ها ، متل ها ، ترانه ها و لالايي ها گفته اند.
قصه از ابتداي آفرينش تا كنون وجود داشته است و شايد نخستين قصه ، قصۀ آدم و حوا و نخستين قصه گو حضرت آدم باشد كه ماجراي رانده شدنش از بهشت را براي فرزندانش تعريف كرد.
قصه گويي هم چنين به عنوان روشي براي آموزش ارزش هاي اجتماعي و اخلاقي استفاده شده. تأكيد افلاطون و ارسطو بر قصه گويي براي كودكان نيز از همين جنبه است .
قصه دربارۀ انسان ها و اشياء به صورتي متفاوت و با زباني خوشايند ،آن ها را به آموختن ترغيب مي كند.
درون مايۀ اصلي قصه ها آرزوي انسان ها بوده و هست . در واقع انسان ها نيازهاي شان را با زباني ساده و قابل فهم در قصه بيان مي كنند. طرح مسائل هيجان انگيز و عجيب و ظهور عوامل طبيعي ، غير طبيعي و متافيزيكي باعث مي شود شنوندگان از شنيدن قصه لذت ببرند و انگيزۀ يادگيري در آن ها بيش تر شود .
كودكان با شنيدن افسا نه ها ، اسطوره ها و قصه هاي قومي دربارۀ جهان و آنچه در آن است اطلاعاتي به دست مي آورند و در ذهن خود ، آرزوهاي مطلوبشان را شكل مي دهند . تقريباً تمام افسانه هاي اقوام و ملل گوناگون اين ويژگي را دارند.
در قصه تمايلات دروني افراد تجسم خارجي مي يابد و چهره ها و حوادث آن قابل فهم مي شود. در طب سنتي هندو براي بيماران رواني قصه اي مي گفتند كه مشكل خاص او را مجسم مي كرد و از او مي خواستند دربارۀ آن فكر كند . در اين روش انتظار داشتند وقتي بيمار به داستان كودكانه فكر مي كند ، هم ماهيت دشواري ها و گرفتاري هاي آزاردهندۀ زندگي خود ر ا بشناسد و هم راه حلي براي درمان آن پيدا كند . از ميان آن چه داستان دربارۀ نااميدي ها ، اميد ها و پيروزي انسان بر دشواري ها و گرفتاري ها مي گفت ، بيمار مي توانست نه فقط چاره اي ب:.۸’اي مشكل خود بيابد ، بلكه هم چون قهرمان داستان راهي نيز براي بازيابي خويش كشف مي كرد .
اما اهميت قصه تنها براي كمك به رشد انسان و آموختن روش هاي درست ِ زندگي نيست . قصه وقتي درمان كننده است كه بيمار به جزيياتي از داستان فكر كند . جزيياتي كه بيانگر مشكلات و كشمكش هاي دروني و كنوني زندگي فرد است و به او كمك مي كند به راه حل هاي فردي برسد.
كودكي كه با شنيدن قصه باور كرده است يك چهرۀ به ظاهر نفرت انگيز و خطرناك ممكن است ، به طرز سحرآميزي تغيير ماهيت دهد و به بهترين و دوست داشتني ترين دوست و ناجي تبديل شود ( مثل داستان ديو و دلبر يا شاهزاده خانم و قورباغه) مي تواند باور كند كودكي را كه نمي شناسد ، مي تواند بهترين دوست او
شود .اعتقاد به حقيقت قصه به او جرئت مي دهد در نخستين برخورد با يك كودك ناشناس خود را كنار نكشد .
قصه ها هم شادي آفرينند و هم آموزنده . در قصه ها از واژه هايي استفاده مي شود كه كودكان را تحت تأثير قرار مي دهد .
اما بهترين شيوۀ قصه گويي كدام است ؟ در اين زمينه ، روش هاي متفاوتي هست . از جمله اين كه لازم است بعد از گفتن هر قصه يا هنگام قصه گويي به كودك فرصت دهيم به قصه فكر كند و دربارۀ آن حرف بزند . اين روش از نظر عاطفي و عقلي براي كودك بسيار مفيد است.
براي اين كه داستان توجه كودك را جلب كند بهتر است سرگرم كننده باشد و كنجكاوي او را برانگيزد . هم چنين لازم است تخيل كودك را فعال كند و به او كمك كند توانايي ذهني اش را افزايش و احساساتش را توضيح دهد.
بهتر است داستان با همۀ جنبه هاي شخصيتي كودك ارتباط داشته باشد و از نيازهاي كودكانه وي سوء استفاده نكند . قصه بايد نيازهاي دروني كودك را جدي بگيرد و اعتماد او را به خود و آينده اش تقويت كند.
آگاهي دادن به كودك دربارۀ دنيايي كه در آن زندگي مي كند ، پرورش عادت هاي مفيد و ايجاد عزت نفس و حس استقلال طلبي و گسترش خلاقيت از مهم ترين هدف هايي است كه در قصه گويي براي كودك دنبال مي شود.
با خواندن قصه هاي كودكانه و بازگويي آن ، نيروي بيان و تكلم كودك رشد پيدا مي كند و بر دايرۀ لغات و اطلاعاتش افزوده مي شود. آيدن چمبرز در كتاب گفت و گو دربارۀ كتاب در اين باره مي گويد :« يك شب كه هوا تاريك شده بود ، نوۀ پنج سالۀ دوستم به ديدن او آمد.اين دختر از خانه شان تا خانۀ پدر بزرگ تنها آمده بود . براي رسيدن به خانۀ پدر بزرگ (دوستم) بايد از راه ِ باريكي از ميان درختان مي گذشت . پدر بزرگ پرسيد :« نترسيدي كه تنها آمدي؟» دختر جواب داد :« نه ، نه ، پدر بزرگ ، تمام راه براي خودم داستان شنل قرمزي را تعريف كردم !»
كودك با خواندن يا گوش سپردن به قصه بر توجه و دقتش به پيرامون خود مي افزايد و دربارۀ هر موضوع و پديده اي فكر مي كند . او از اين راه مهارت هايي مثل خوب ديدن ، خوب شنيدن ، پرسيدن و به دنبال پاسخ بودن را به دست مي آورد .
در اين ميان وظيفۀ بزرگسالان تنها ايجاد اشتياق به خواندن در كودكان نيست . بلكه آن ها بايد براي تداوم خواندن در گروه هاي سني برنامه هايي را پيش بيني كنند تا عادت به خواندن در درون كودك ، پايدار و نهادينه شود.
كتاب هايي كه براي كودكان انتخاب مي شود بايد جذاب ، عميق و شيرين باشند و با تجربه ها، نيازها ، علايق و توانايي هاي آن ها هماهنگ باشد و به كنجكاوي ها و آرمان هاي بلند پروازانۀ آن ها پاسخ دهد . كتاب مناسب، تخيل كودك را تقويت مي كند و بر تجربه هاي او مي افزايد . به او لذت مي دهد و او را به خواندن علاقه مند مي كند.
اما چه كسي بايد براي كودك بخواند و به او خواندن ياد بدهد ؟ بديهي است آموزش خواندن به كودك ،كاري مشترك بين مدرسه و والدين است . وظيفۀ والدين تنها اين نيست كه براي كودك كتاب را بلند بخوانند يا به او الفبا ياد بدهند . بلكه آن ها بايد كودكان را به خواندن علاقه مند كنند ، بر پيشرفت خواندن كودكان نظارت كنند و راهنماي آن ها باشند.
نقش خانواده از گهواره و لالايي ها شروع شده و در مراحلي كه دايرۀ فعاليت هاي حسي ـ حركتي كودك گسترش مي يابد ، بازي ـ ترانه ها بر لالايي ها اضافه مي شود.
ادبيات هر قومي پر از اشعار و ترانه هايي است كه در سنين ابتدايي و از راه گوش ، كودك را با صداها و ساختمان شعر وقصه آشنا مي كند و لحظه هايي لذت بخش براي او خلق مي كند.
از جمله مهم ترين پيامد هاي داستان خواني ، نزديك كردن اعضاي خانواده به يكديگر است . در اين جا خواندن براي كودك به يك جريان اجتماعي تبديل مي شود. زيرا او در معرض اطلاعات گوناگون در مورد جامعه ، مردم و رويدادهاي اجتماعي قرار مي گيرد. وقتي پدر و مادر براي او كتاب مي خوانند در واقع به او الگو مي دهند . بردن كودكان به نمايشگاه ها و فروشگاه هاي كتاب به آن ها فرصت مي دهد بين كتاب ها بگردند و با كمك بزرگ ترها كتاب هاي مورد علاقۀ خود را پيدا كنند . هم چنين عضو كردن كودكان در كتابخانه ها ي عمومي از وظايف پدر و مادرهاست .
وقتي كودك خواندن را ياد گرفت وبراي خواهر يا برادر كوچك تر يا پدر و مادرخود داستان خواند ، حس اعتماد به نفس در او تقويت مي شود .
با اين همه ، كودكان هر قدر هم در خواندن توانا شوند و مهارت پيدا كنند هنوز نياز دارند كسي برايشان كتاب بخواند. براي كودك مفهوم خواندن چيزي فرا تر از تلفظ كلمات است . همچنين شنيدن داستان به شكل گروهي بسياردلپذيرتر از تنهايي خواندن آن است . در اين جاست كه نقش مدرسه و خواندن به صورت گروهي مطرح مي شود.
مدرسه با برنامه ريزي صحيح ، كار ي را كه از خانه شروع شده است مي تواند پي گيري كند . مدرسه اولين جايي است كه كودكان را به طور رسمي با خواندن و متون مكتوب آشنا مي كند. البته شكل گيري عادت به مطالعه در مدرسه و گسترش آن به نظام آموزشي بستگي دارد . در اين ميان ، نقش مهم و اساسي مدرسه در ايجاد كتابخانه را نبايد فراموش كرد.
لازم است كتابخانۀ مدرسه ، انواع مواد چاپي و غير چاپي را با توجه به هدف هاي آموزشي و نياز دانش آموزان و آموزگاران تهيه كند. در كتابخانه فعاليت هاي جمعي زيادي را مي توان انجام داد، از جمله برگزاري جلسه هاي بحث و گفت و گو و نقد . نتيجۀ اين فعاليت ها ايجاد عادت به مطالعه در كودكان است كه به تدريج صورت مي گيرد. كودكان آن چه را مي خوانند با زندگي خود مقايسه مي كنند. در واقع كتاب ديد شخصي كودكان را نسبت به زندگي شان شفاف مي كند و براي آن ها دريچه اي مي گشايد كه از آن ميان مي توانند زندگي ديگران را ببينند ، بررسي كنند و دربارۀ آن حرف بزنند.
تحقيقات نشان داده است كودكاني كه از دورۀ آمادگي و پايۀ اول دبستان برايشان كتاب خوانده و قصه گفته اند، در پايۀ ششم در خواندن و نوشتن از بهترين دانش آموزان بوده اند .آن ها زبان و بيان نوشتاري رواني داشته اند و مهارت آن ها در استفاده از حروف ربط و جمله هاي وابسته براي سازگار كردن مطالب و افكار خود چشمگير بوده است .بررسي كتاب ، برپايي نمايشگاه هاي موضوعي ، برگزاري دوره هاي كوتاه مدت آموزشي براي بالا بردن مهارت هاي هنري هم چون نويسندگي ، نقاشي ، خطاطي ، مجسمه سازي ، موسيقي ، قصه گويي و كارهاي دستي و هنري ، از ديگر فعاليت هاي مؤثر در بالا بردن توان كودكان است.
بهترين كتاب هايي كه كودكان را به بلند خواني تشويق مي كند كتاب هايي است كه تكرار زباني دارد. كتاب هاي تصويري بدون متن هم براي تمرين قصه گويي و تقويت زبان گفتار و نوشتار مناسب است . هر كتابي مي تواند كودك را به آفريدن قصۀ خودش تشويق كند.
اما قصه و قصه گويي ، كار كرد مهم ديگري نيز دارد كه شايد كم تر به آن پرداخته مي شود . قصه بهترين وسيله براي فهم بزرگ ترين آثار ادبي و هنري است . لوئيس مك نيس ، نويسندۀ انگليسي مي گويد :« قصه هاي واقعي هميشه براي من معناي بسياري داشته اند . حتي وقتي دبيرستان مي رفتم و اعتراف به آن باعث رسوايي ام مي شد. من از مطالعۀ داستان هاي عاميانه مثل قصه هاي هانس كريستين اندرسن ، اسطوره ها و داستان هاي ملل اروپاي شمالي ، آليس در سرزمين عجايب و كودكان آب شروع كردم و دوازده ساله بودم كه با مطالعۀ شهبانوي سرزمين پريان گامي به سوي پيشرفت برداشتم .»
قصه ها بر خلاف شكل هاي ديگر ادبيات ، كودك را در راه كشف هويت و معناي زندگي خويش هدايت مي كند . قصه به كودك مي آموزد براي ادامۀ تكامل شخصيت فردي چه تجربه هايي ضروري اند . قصه به كودك قول مي دهد اگر شجاع باشد و در راه اين تلاش ِ طاقت فرسا و مهيب قدم بردارد ، نيروهاي خير انديش و نيكوكار به كمكش مي آيند و موفقيت او حتمي خواهد بود. قصه ها به كساني كه بز دل و تنگ نظرند و كوشش نمي كنند هويت خويش را بيابند ، اخطار مي كنند كه ناچار خواهند شد به يك زندگي ملال آور و يكنواخت قناعت كنند . البته اگر به سرنوشت بدتري دچار نشوند.
اسطوره ها ، داستان هاي مذهبي و قصه ها، نيروي تخيل كودك را تغذيه و تقويت مي كنند . اين گونه داستان ها به مهم ترين پرسش هاي كودك پاسخ مي دهند و عامل مؤ ثر و مهمي در تربيت اجتماعي آن ها هستند.
دريغ كه اين داستان ها از كودكان امروز گرفته شده است و به صورت ابتر ، در فيلم ها و سريال ها نشان داده مي شوند و امكان پرورش تخيل را از كودكان مي گيرند .
ادبيات به شيوه هاي گوناگون باعث رشد عاطفي كودكان مي شود . داستان هاي علمي – تخيلي ، آن ها را به تأمل و انديشه در بارۀ آينده وا مي دارد. داستان هاي واقع گراي نو كودكان را نسبت به شناخت انسان امرزي و رابطه اش با محيط زيست كنجكاو مي كند . كودك به كمك ادبيات با شيوه هاي برخورد انسان ها و دشواري ه:.۷-ي زندگي خود آشنا مي شود و از شخصيت هاي داستان ها مي آموزد چگونه گرفتاري هاي مشابه را رفع و احساس ديگران را درك كند.
با الهام از همين تجربه هاست كه كودكان به نوشتن يا بازگو كردن قصه هايي ساخته و پرداختۀ ذهن خود يا اجراي نمايش بر انگيخته مي شوند.
جورج شانون مي گويد :« انسان در دوران كودكي به ارزش هاي ادبيات دست مي يابد و تأثير عميق آن در بزرگسالي پديدار مي شود.»
خواندن و آشنايي با ادبيات بر كودكان اثرات متفاوتي دارد، چنان كه جون گليزر مي گويد :« ادبيات در رشد عاطفي كودكان سهيم مي شود . سهم ادبيات در بروز احساسات و عواطف و به دست دادن تصويري از اين احساس ها و شناسايي آن است.»
كودكان نسبت به آن چه مي خوانند واكنش نشان مي دهند.واكنش هاي كودكان نسبت به ادبيات از پيدايش و پيشرفت عوامل متفاوتي تأثير مي پذيرد و رشد و پرورش زباني ، شناختي ، اجتماعي و اخلاقي در كودكان بر شيوۀ برداشت آن ها از يك داستان تأثير مي گذارد.
باورها ، انتظارها ، مهارت خواندن ، موقعيت اقتصادي ، اجتماعي ، جنس ، سبك فردي خواننده در خواندن او و اثر پذيري اش دخالت دارند. معمولاً متن هاي ادبي ساختارهاي روايي متفاوتي دارند از نسبتاً ساده در قصه هاي عاميانه تا طرج هاي تودرتو ، مفصل و بلند در رمان با درونمايه هاي در هم پيچيده ، شخصيت پردازي هاي مشروح و زبان پيچيده . هر گونۀ ادبي ويژگي منحصر به فردي دارد و كاركردي متفاوت . كتاب ها در انواع گوناگون به كودكان امكان مي دهند انگيزه هاي شخصي و انگيزه هايي را كه بر ديگران تأثير دارند درك كنند و نسبت به آن ها واكنش نشان دهند.
نوشته: فرمهر منجزي
منابع:
۱٫شناخت ادبيات كودكان:گونه ها و كاربردها .دونا نورتون .مترجمان :منصوره راعي ،ثريا قزل اياغ وديگران.تهران :نشر قلمرو.۱۳۸۲
۲٫افسون افسانه ها،برونو بتلهايم،ترجمۀ اختر شريعت زاده،تهران:انتشارات هرمس،۱۳۸۱
۳برايم بخوان.برنيس اي. كولينان ،ترجمۀ فاطمه امين ناصري ، تهران :دفتر پژوهشهاي فرهنگي .۱۳۸۲
۴٫Straight Talk About Reading,Susan L.Hall and Louisa C.Moats.Published by Contemporary Books.
۵٫هنر و فن قصه گويي . الين گرين. ترجمه:طاهره آدينه پور. تهران :انتشارات ابجد.۱۳۷۸
برچسب: ،